У канцы 19-пачатку 20 стагоддзя значна пашырылася яго тэрыторыя . Бурна узрастаць Мінск пачаў у 80-х гг. 19 стагоддзя . Прыбытнай справай у той час стала сельгасарандатарства . Напрыклад, месца на поўдзень ад мінскага чыгуначнага вакзалу, адразу за пуцямі ў сучаснай станцыі “Iнстытут культуры” была адным з выкарыстоўваемых у такіх мэтах. “Жыхарам панэльных шматпавярховых дамоў , якімі тут раздаўлены старыя драўляныя вуліцы Прыгожая і Слонімская не кепска бы ведаць, чаму у іхніх дварах не цвердая каменная гліна, а тлустная урадлівая глеба. Яна –след пакаленняў мінскіх фермераў. Было своеасаблівае такое саслоўе , якое да надыходу часу прыгагардных ...саўгасаў спраўна забяспечвала стопяцідзесяцітысячнае насельніцтва губернскага цэнтра.” [4] І таксама мала хто з цяперашніх жыхароў , праходзячы праз трохкутнік вуліц Даўгабродскай і Змітрака Бядулі ,прыгадае той час, калі “ гэты раён быў вядомы пад назвай Даўгабродскія Вілы. Тады ў кожны базарны дзень увесь невялікі трохкутнічак плошчы з дасвецця да вечара быў запоўнены сялянскімі вазамі і падводамі, а ў крамах-піўных драўляных аднапавярховых домікаў аж пярэсцілася ў вачах ад кашаміравых хустак ды заечых шапак-малахаяў заезных пакупнікоў. Прамежкавы -паміж Конскім і Троецкім -рынак на Доўгабродскіх Вілах у тагачасных мінскіх масштабах быў тым самым “мостам Рыальто”, дзе жыхары з суседніх вуліц і завулкаў горада перахоплівалі яшчэ да пад’езду на вялікія кірмашы то шурку сухіх бярозавых дроў у падводчыкаў з вялікіх тады Волменскіх лясоў, то кош крамяных баравікоў “[10] . Але самым вялікім у пачатку 20 стагоддзі быў кірмаш на Траецкай гары( пазней тут пабудаваны Беларускі дзяржаўны тэатр оперы і балета). Дзесяткі сялянскіх вазоў, аднаконных і параконных па бруку Койданаўскай ехалі сюды.”Часам сустракаліся рамізнікі са сваімі лёгкімі брычкамі,а таксама ламавікі са сваімі доўгімі нізкімі калёсамі.” [11]
Шмат было у абліччы горада таго , што ужо ніколі не вернецца: “ураджвала Царква, якую называлі Чыгуначнай , яна знаходзілася недалёка ад Чыгуначнага Заходняга моста ( цяпер плошча Мяснікова) Чыгуначнаю царкву, самую прыгожую у горадзе, узарвалі у 1935 годзе. [11] Змяніла Мінск Першая сусветная вайна. ”Вайна пераўтварала Мінск у прыфрантавы горад.Цывільнае насельніцтва літаральна гублялася сярод мноства вайскоўцаў.Вайскоўцы сустракакаліся на кожным кроку. У Мінску у той час размяшчаліся многія франтавыя, тылавыя, прыфрантавыя арганізацыі, и горад літаральна віраваў” [1]
Абвяшчэнне спачатку Беларускай Народнай Рэспублікі, а пазней і Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі паспрыяла ўмацаванню нацыянальнай свядомасці сярод часткі беларускага насельніцтва, дапамагло актывізаваць дзейнасць мясцовых нацыянальна-культурных сіл [7]
Вялікае месца ў мінскім жыцці на на прыканцы дзясятых - пачатку дваццатых гадоў адыгрвалі змены ў галіне асветы.Пры чым яны датыцацца як школьнага жыцця , так и вышэйшай адукацыі [ 7, 9]
Так на перыяд існавання БНР прыходзіцца вялікая колькась адчыненых беларускіх школ і гімназій. Вялікую ролю ў іх станаўленні адыгралі Паўлінка Мядзёлка, Янка Бялькевіч, Палута Бадунова, Тамаш Грыб і інш.” У пераважнай бальшыні тады гэта былі маладыя настаўнікі... Працаваць даводзілася без падручнікаў.., але маладосць і энергія ды асабліва нацыянальная самасвядомасць і ўздым перамагалі ўсе цяжкасці”[9]
На пачатку 20-х гадоў ў Мінску дзейнічалі курсы беларусаведы. [7,9]” Лектарамі былі Ўсевалад Ігнатоўскі, Язэп Лёсік, Браніслаў Тарашкевіч, Аркадзь Смоліч. Гэтыя курсы пасля ператварыліся ў вышэйшыя курсы Беларусазнаўства...” [9]
І нарэшце, вельмі яркай падзеяй стала адчыненне ў Мінску БДУ. « Увосень 1921 г. БДУ прыняў першых студэнтаў. Спачатку былі арганізаваны гуманітарныя аддзяленні Педфаку: лінгвістычнае і гістарычнае, тады ж былі створаны факультэт грамадскіх навукі клінікі з некаторымі кафедрамі медфаку, а ў 1922 г. Універсітэт пачаў працаваць напоўніцу. Пры адчыненні ўніверсітэту узнік канфлікт каму быць рэктарам. Нацыянальныя колы хацелі , каб быў прызначаны рэктарам Яўхім Карскі” Але рэктарам ўрэшце прызначылі запрошанага з Масквы прафесара Уладзіміра Іванавіча Пічэту .Cярод прафесарараў , якіх запрасілі выкладаць у новы ўніверсітэт было шмат цікавых людзей: Мікалай Мікалаевіч Шчакаціхін ( “на лінгвістычным аддзяленні чы таў курс аб беларускім мастацтве, ...сабраў велізарны матэрыял, але курс лекцый , на жаль забаранілі і прафесара.. выслалі з Беларусі), Язэп Лёсік (выкладаў беларускую мову, у яго часта ўзнікалі канфлікты з камсамольскай арганізацыяй, бо камсамольская ячэйка ў сваіх лекцыях патрабавала, каб ён ў сваіх лекцыях ўказваў падабенства рускай і беларускай моў, але Лёсік гаварыў”Мову творыць розніца, а не падабенства, таму я і буду чытаць мову з яе асаблівасцямі”), Анатоль Уладзіміравіч Фядзюшын (пачаў ствараць у Мінску музей птушак ). Вялікую ролю ў студэнскім жыцці адыгрвалі студэнскія арганізацыі.Першай вялікай беларускай студэнскай арганізацыяй было Усебеларускае Студэнскае Аб’яднанне БДУ, але яно скасавалася па палітычных матывах [7]
Дваццатыя гады- гэта і новая старонка ў навуковым жыцці Мінска . У 1921 годзе стварылася Беларуская Тэрминалагічная камісія, ёй належыць найвыдытнейшая роля ў запачаткаванні сістэматычнага і навуковага даследвання, развіцця беларускай навукі і культуры. Тое , што напачатку было невялікай групай навукоўцаў ” разгарнулася ў вялікую агрганізацыю Інбелкульт, рэарганізаваны ў 1928 годзе ў Беларускую Акадэмію Навук..., дзе згуртаваліся амаль ўсе дзейныя навукоўцы, але , на жаль, ў акадэміі было шмат спрэчак,як на эканамічным грунце, так і палітычным: напрыклад, з-за таго, што тут працавалі некаторыя былыя памешчыкі( У.Адамаў і інш.)[7]
Канец дваццатых - пачатак трыццатых гадоў зноў мяняў рысы і абліччы Мінска: “высока ў неба ўзняліся светла-шэрыя кубя дома Урада. Ён быў самым высокім у нашай рэспубліцы. Казалі, што Чырвоны сцяг на ім відзен з таго боку граніцы А граніца праходзіла зусім побач- па Заслаўскіх і Койданаўскіх пералесках”.Мінск “быў тады пагранічнікам і будаўніком: тынкаваў и фарбаваў карпусы ўніверсітэтскага гарадка, заканчваў кінатэатр “Чырвоная зорка”, закладаў падмурак тэатра оперы і балета на Траецкай гары. А ў полі, за Камароўкаю, будавалася першая клінічная бальніца, узводзілася каланада Акадэміі навук, уздымаліся сцены Дома друку.[5] .Дымілі трубы завода “Камунар”, машына-будаўнічага завода “Энергія” і гарбарнага завода “Бальшавік “[2, 5 ], “на беразе Свіслачы грукаталі і сіпелі машыны “Эльвозавода”, а да яго маленечкі паравозік цягнуў ваганеткі з торфам. Першы трамвай, што з грукатам і звонам снаваў па савецкай вуліцы, рассыпаючы сінія іскры, здаваўся цудам тэхнікі і самым шыкоўным транспартам. Аўтамабілі? Іх тады можна было палічыць па пальцах...Шумелі высокія таполі на савецкай вуліцы. У ім жыла бабулька, якая памятала ўсіх дэлегатаў I з’езда РСДРП, расказвала Ю хто дзе сядзеў, і паказвала самавар, з якога яны пілі чай. Гэта быў першы музей беларускай сталіцы. З зялёнай брамкі на Кастрычніцкай вуліцы кожны дзень выходзіў сярэдняга росту чалавек з кійком у руцэ . Ён ішоў лёгкаю хадою па даўчатых тратуарах Садовай, зварочваў на Савецкую, з адным вітаўся, з другім спыняўся і гаварыў, падыходзіў да кіёскаў і ўсе ўсміхаліся яму. Яго ведаў увесь горад, яму кланяліся незнаўмыя, за ім назіркам хадзілі студэнты і маладыя рабочыя і шапталі адзін аднаму “Ідзе Купала”...З Дома пісьменніка ён выходзіў разам з Якубам Коласам.Аўтар “Новай зямлі” быў падобен на вясковага настаўніка” І хадзіў ён астцярожна, нібы баяўся наступіць на баравіка ці балотную купіну.Яны спыняліся на рагу Садовай і Савецкай, доўга пра нешта гаварылі, трымаліся за рукі, і відаць , цяжка было развітацца. Якуб Колас ішоў праз парк у свой домік з тоўстых круглякоў, памаляваных жоўтаю фарбаю, Купала знакаў за брамкаю , над якой звісала вецце старое таполі...Яны жылі тут на ціхіх вуліцах.. і ганарыліся “Мінскам , радаваліся . як ён расце і харашэе [5]....Дарэчы аб Доме пісьменніка, ен размяшчаўся тады на вул іцы Савецкай, 68. “У Дому пісьменніка заўсёды было людна. Ішлі сюды не толькі са скаргамі і просьбамі , на с пэўнымі справамі, а прыходзілі проста, каб сустрэцца, пабачыцца, пагаварыць,часам пачытаць таварышу напісанае..Святы сустракалі разам, не разлучаліся і ў будні” . Тут былі і Купала і Колас, і Гартны і Чарот, Чорны і Бядуля.”Дом пісьменніка быў не столькі установай, колькі клубам творчых работкнікаў..., утульным прытулкам муз, домам, у які заўжды хацелася зайсці днём на шчырую таварыскубю гаворку, увечары -на ласкавы агенчык[ 6].
Па-рознаму вабілі людзі і свой вольны час. Быў у 30- я гг. вядомы парк “Прафінтэрн”.”Там заўсёды было шматлюдна, наведвальнікі адпачывалі, гралі духавыя аркестры, на дашчатых пляцоўках танцавала моладзь, наладжваліся розныя гульні, для чаго існавалі нават спецыяльныя майстры-трэнеры , якія называліся масавікамі, яны навучалі таксама розным танцам , асабліва тым , што нядаўна сталі пранікаць да нас з Захаду. Гэта былі факстрот і танга...Таксама масавыя гулянні мінскай моладзі у вячэрні час былі на Цэнтральным скверыі асабліва на Ленінскай вуліцы( цяпер вуліца Леніна). Людзі тут проста прагульваліся( аўтатранспарту тут не было), наладжваліся спатканні, завязваліся знаёмствы,якія часцяком рашалі лёс маладых людзей.Так бавілі свой вольны час большасць хлопцаў і дзяўчат той пары .Пры гэтым якіх-небудзь грубых канфліктаў, зацятых боек паміж маладымі хлопцамі, п’яных разгулаў з лаянкай , як правіла, у час такіх гулянняў не было , хоць гарэлка была танная( шэсць рублёў паўлітра) і прадавалася ў кожным прадуктовым магазіне. Сваркі і бойкі звычайна адбываліся на ускраінах горада, асабліва на вечарынках. У парку “Прафітэрн“штогод летам размяшчаўся перасоўны цырк, які рыязджаў аднекуль з Расіі.Яго артысты-віртуозы зачароўвалі гледачоў...” [11] Але ведаў у трыццатыя гада Мінск і шмат бедаў. Мінск стаў адной з першай ахвяр рэпрэсій. Беларуская інтэлегенцыя была абвінавачана у правым ухіле. Масавыя арышты пачаліся у 1930 годзе. У першай палове году арыштоўвалі па два-тры чалавекі у месяц, а ў ліпені арыштавалі адразу некалькі сот чалавек...У першую хвалю арыштаў трапіла амаль уся беларуская эліта : акадэмікі (Я.Лёсік, Б.Эпімах-Шыпіла), прафесары ( А.Азбукін), пісменнікі, журналісты...Кожнаму арыштаванаму выставілі абвінавачванне, што ён з’яўляецца сябрам контррэвалюцыйнай арганізацыі “Саюз Адраджэння Беларусі”. У час арыштаў Мінск жыў у напруджанні і няпэўнасці, нярвовасці... Нябліжаўся час больш жудасных рэпрэсій.[7]
